Het is vandaag 11 mei, de 210e geboortedag van Johannes Cornelis Jacobus Smits. Deze geboren Arnhemmer was een voorvechter van meer lichaamsbeweging en had een voorliefde voor zwemmen. Hij was de grondlegger van de zwemles en de zwemwedstrijd. In 1843 stichtte hij in Den Haag de eerste burgerzwemschool van Nederland en een jaar later organiseerde hij de eerste zwemwedstrijd ooit in ons land. Zo’n twee eeuwen geleden wist hij al waarom zwemmen zo belangrijk en leuk is.
‘Gymnastiek als volksonderwijs’
Smits was 1e Luitenant van het Regiment Grenadiers en Jagers en zette zich naast zijn militaire werkzaamheden actief in voor de volksgezondheid. Hij was sportinstructeur (gymnastiek) en schreef er in 1845 zelfs een boek over: ‘De Gymnastiek als volksonderwijs’. Hiermee tikte hij ook de overheid op de vingers wat vervolgens wel weer de belangstelling van Koning Willem II opriep. In zijn rede zie hij: ‘En hoe kan men ook wenschelijke gevolgen verwachten, wanneer de Regeringen er zich zoo weinig aan laten gelegen liggen? Want wat hebben de Lands- en Stadsregeringen tot hiertoe ter bevordering der Gymnastiek gedaan? Wij durven het antwoord hier niet nederzetten; doch iedereen weet het.’ In de afgelopen twee eeuwen lijkt er dus niet zoveel veranderd. Nog steeds vindt de beweegsector dat de overheid te weinig doet om bewegen en een gezonde leefstijl te bevorderen. Maar dat terzijde, opvallend was het allerlaatste hoofdstuk in het boek dat speciaal gewijd was aan de zwemkunst.
‘Gezondheid aan het geheele lichaam’
Het elfde hoofdstuk over de zwemkunst begint met een inleiding over baden, een voorbereiding om reinheid en zindelijkheid te bevorderen en een versterking van het gehele lichaamsgestel. Waarna hij schrijft over het zwemmen in algemeenheid en benadrukt dat zwemmen zonder tegenspraak een der nuttigste een aangenaamste lichaamsoefeningen is. “Het is een middel waardoor men zich zelven en anderen dikwerf uit dreigend doodsgevaar redden kan, en is voor elken stand in de maatschappij onontbeerlijk. Het is aangenaam en versterkend, het geeft kracht en gezondheid aan het geheele lichaam, bijzonder is het heilig voor de borst, die bij deze oefening, zonder verhitting versterkt wordt.” Vervolgens gaat gaat hij dieper in op het zwemmen zelf: het zwemmen voorover op de rug, het watertreden, het duiken, het zwemmen onder water, het wenden keren en draaien, het spingen in het water, zwemmen in snel stromende rivieren, het redden en het zwemmen in gewone kleding. Het is bijna een volledig diploma.
Eerste burgerzwemschool
Het boek was in 1845 een mooi pleidooi van de 1e Luitenant, maar hiervoor hield hij zich ook al bezig met lichamelijke opvoeding. In eerste instantie alleen voor militairen van het plaatselijke garnizoen, maar later ook voor burgers, vaak jongemannen uit de welgestelde kringen in Den Haag. In 1843 opende Smits in Scheveningen de eerste zwemschool waar aan militairen én burgers zwemles werd gegeven. Rond 1820 was er al wel een zwemschool in de Amstel in Amsterdam voor jongeren uit het Burgerweeshuis en in 1830 werd in Breda een militaire zwemschool opgericht, maar een burgerzwemschool was nog uniek. De Scheveningse zwemschool bevond zich in het duingebied waar nu het Westbroekpark ligt en was een houten gebouw met enkele vertrekken. Hierin was onder meer ruimte voor een ‘zwemboot’, allerhande lesmaterialen en 12 kleedkamers. Ook was er een leslokaal met toestellen, ontworpen door Smits zelf, om te oefenen in droogzwemmen. Drie jaar later opende de militair C.W. Ploenius een zwemschool in Amsterdam voor mannen en jongens vanaf 12 jaar. De zwemschool had drie zwembasins met een bodem van een dikke zandlaag
Droogzwemtoestellen
Naast directeur was Smits ook zweminstructeur en om de zwembewegingen onder de knie te krijgen begon hij met oefenen met de droogzwemtoestellen. Hierna mocht de leerling het water in met een gordel aan een touw die was bevestigd aan een ‘zwemstok’. Als dat goed ging, mocht men naast de zwemboot zwemmen en leren duiken. Als laatste kwam zwemmen in kleding aan bod, waarbij militairen in marstenue moesten met volle bepakking en geweer. In die tijd lag het accent bij reddingszwemmen vooral op jezelf te kunnen redden als bijvoorbeeld een boot omsloeg, zwemmend redden werd vermoedelijk nog niet gegeven. Een jaar later organiseerde Smits een zwemwedstrijd, het was de eerste zwemwedstrijd in Nederland ooit. Op verschillende onderdelen, waaronder het zwemmen op de buik, op de rug, zonder handen of voeten te gebruiken, in figuren, over een afstand van 300 Nederlandse ellen, onder water en met wapens en bepakking werd de strijd aangegaan. Ook was er nog een wedstrijd in duiken, de hoepelsprong en drijven. Eeuwige roem werd helaas niet verkregen, namen van deelnemers en winnaars zijn onbekend gebleven. Op 24 oktober 1887 overleed Smits aan de gevolgen van een longontsteking, hij is 75 jaar geworden.
Lees hier online het boek De Gymnastiek als volksonderwijs: voor allen bevattelijk gemaakt
Met dank aan: Wikipedia Johannes Cornelis Jacobus Smits en Zwemschool Scheveningen en het artikel van Online Reporters ‘De eerste zwemwedstrijden in Nederland werden al in 1844 georganiseerd’.